მამათა გოდება (ნეკროშიუსის „ჰამლეტი“, ლაშას „ციცინო“, ირანელების „როსტამი და ზოჰრაბი“…)
რეზო შატაკიშვილი
თბილისის მეორე საერთაშორისო ფესტივალი დასრულდა. წინ სრული ერთი წელიწადია, ვიდრე კვლავ მოგვეცემა საშუალება თვალი მივადევნოთ თანამდროვე მსოფლიო თეატრის მაჯისცემას…
ნეკროშიუსის „ჰამლეტი“
დაგიკრავთ ტაში მსახიობებისთვის ქუჩაში? ან გაგჩენიათ ამის სურვილი?
მე ასეთი სურვილი პირველად გამიჩნდა და პირველად დავუკარი ტაში ქუჩაში მსახიობებს ნეკროშიუსის „ჰამლეტის“ შემდეგ… წვიმა თბილისში ზუსტად ისე სცრიდა, როგორც ნერკროშიუსთან სცენაზე, ლიტველი მსახიობები მოდიოდნენ ლაღად, სხარტად. ქუჩაში ლაღად მოდიოდა გერტრუდა (დალია სტორიკ–ზიკუვიანე), გერტრუდა, რომელმაც მართლა თავზარი დამცა ზუსტად მიგნებული პლასტიკით. მისი გერტრუდა კი არ დადიოდა რაღაც მხეცივით დაბანცალებდა, დაძუნძულებდა, თითქოს ფეხქვეშ მიწა ჰქონდა გამოცლილი, თითქმის არ ლაპარაკობდა, მაგრამ ყველაფერს გვეუბნებოდა თავის გმირზე – კლავდიუსისგან დაბეჩავებულ ქალზე, რომელსაც უყვარს შვილი, გარემოებათა მსხვერპლია და მართლა არ იცის რა გზას დაადგეს, რა იღონოს როცა უღონოა…
მოდიოდა ოფელია, რომელიც სცენაზე გამაოგნებელი იყო – აფექვევდა სიყვარულს, ჰამლეტის და ცხოვრების სიყვარულს. მწვანეკაბიან ოფელიას სიცოცხლე შეჰქონდა ნეკროშიუსის პირქუშ სასცენო ფერწერაში. ჰამლეტთან განშორების სცენაში ტილოთი იატაკს წმენდს, როცა ჰამლეტი მონასტერში წასვლას ურჩევს, იგი იღებს ამ ჭუჭყიან ტილოს, იხურებს თავზე და ამ ჭუჭყიანი ტილოთი ხდება სასწაული – შენს წინ უმანკოების, სიწმინდის, სისუფთავის ხატება იკვეთება რელიეფურად.
ამ სცენამ ფარაჯანოვის „სურამის ციხე“ გამახსენა – ლელა ალიბეგაშვილი თავშლის სამგზის მოხდა–მოხურვით რომ ქმნის პირჯვრის გადაწერის მეტაფორულ ექვივალენტს…
სად ვითარდება ჰამლეტის ტრაგედია? ნეკროშიუსთან მოქმედბის ადგილი დაკონრეტებული არაა. გარემო პირქუშია, ნისლიანი, თავზარდამცემი.
სცენაზე სცრის. სცრის მთელი სპექტაკლის მსვლელობისას. დროთა კავშირი დაღვეულია. სათიდან ამოგლეჯილი ზიგზაგებიანი დისკო ჰაერშია გამოკიდული. ზიგზაგებიან დისკოს წყლის წვეთები სცვივა, რიტმულად წკაპა–წკუპით ეხეთქება დოლს. ტრაგედია ჯერ არ დაწყებულა, მალე დაიწყება – გაიტანენ დოლს, რომელიც ფინალში დაბრუნდება და წკაპა–წკუპს ბრაგუნი შესცვლის – ნიშანი უკვე მომხდარი ტრაგედიის. ფინალამდე სცენაზე მძლავრობს ყველა სტიქია – ნისლი წვეთებად იქცევა, წვეთები ყინულად, ყინულს ცეცხლი ადნობს, ცეცხლი ნახშირს წარმოქმნის. ნეკროშიუსი ამბობს რომ აქ მეტაფორა არაფერ შუაშია, რომ მას უყვარს ნამდვილი, ხალასი თავისთავადი ელემენტები, რომ მდგომარეობათა ცვალებადობა ადამიანის ცხოვრებაშიც მეორდება – ბავშვობა, სიყმაწვილე, ახალგაზრდობა, სიბერე…
სწორედ ამ ელემენტებით გვამცნობს რეჟისორი ჰამლეტის სულში მიმდინარე ცვალებადობას – ყინულით აბანინებს ფეხს მამის აჩრდილი ჰამლეტს, ყინულებიანი ჭაღი შემოაქვს მომდევნო გამოჩენისას და ზიგზაგებიან დისკოზე კიდებს, კიდებს იქ, სადაც მანამ ბეწვის ქურქი დასტოვა – ეს თითქოს ნიშნებია რომ ჰამლეტმა არ დაივიწყოს დადებული ფიცი… ფიცის დადებისას სავარძელს ცეცხლი ეკიდება, ნახშირი მოგვიანებითმურად იქცევა, მურად რომლითაც ჰამლეტი სახეს შეუფეთქავს არტისტებს, გონზაგოს მკვლელობა რომ გაითამაშონ. მურის ცხება რიტუალის დონეზე ადის – მსახიობებს სახეს უმურავს, ავენს, თავთით სკამებს ადგამს, ცეცხლს უნთებს, ტრანსში მყოფი არტისტები ფართხალებენ, ერთი მელოდიურად ღიღინებს, სხვა წამოიყვირებს… ჰამლეტი გვამცნობს „დგება ჟამი ღამეული ჯადოქრობისა“… ჰამლეტი ჯადოქრობას მიმართავს სიმართლის დასადგენად… მურის ცხება გრძელდება – მსახიობები გერტრუდას სცხებენ მურს, გერტრუდა – ოფელიას, კლავდიუსს, კლავდიუსი იშორებს მურს, მსახიობები კვლავ სცხებენ მურს და ამ ისტერიულ მურის ცხებაში ადგენს მომაკვდინებელ სიმართლეს ჰამლეტი…
ნეკროშიუსის ჰამლეტი – ანდრიუს მამონტოვასი მართლაც შეუდარებლად წრფელია, ნეკროშიუსის ექსპერიმენტი წარმატებულია – რეჟისორმა ჰამლეტის როლზე აიყვანა პოპულარული მომღერალი პანკის ვარცხნილობით, რაღა თავი დაეღწია შტამპებისგან და დღევანდელი თეატრის ჩაკეტილობისგან, რომელსაც იგი სექტანტურს უწოდებს.
და მაინც რითი გვხიბლავს ნეკროშუსი? აურაცხელი მეტაფორებით? თავის სამტვრევი რებუსებით? თუ ამ რებუსების ამოხსნა სცადე, ეგებ ჰამლეტის ბედიც გეწიოს. იქნებ არცაა ყველაფრის ამოცნობა, ამოხსნა საჭირო, იქნებ უნდა შეიგრძნო? მისი მეტაფორები, რებუსები ხომ ქმნიან ატმოსფეროს, რომელიც კონტაქტს ამყარებენ მაყურებლის არაცნობიერთან და პირდაპირ გადასცემენ კოდირებულ ინფორმაციას. ცნობიერად კი ეს მეტაფორები მართლაც საამოა საყურებლად.
ნეკროშიუსს უყვარს რებუსებიც, გამოცანებიც. მეტიც ის სამყაროს განიცდის როგორც გამოცანას – მიცემულს ადამიანისთვის. სწორედ აქედან მომდინარეობს მისი სპექტაკლების ვიზუალის ფანტასტიკურობა და მხატვრული აზროვნების მითოლოგიზმი.
ნეკროშშიუსი გვხიბლავს იმით, რომ ამ მეტაფორებით, რებუსებით, პირქუში ატმოსფეროთი სავსე სპექტაკლში ძალდაუტანებლად იკითხება სათქმელი და იდეა მარტივად მოდის.
„იქნებ ყველაფერი გაცილებით მარტივია და ჩვენ ვართულებთ. რაღაც გაუგებრობას ვქმნით, რადგან მარტივი სიმართლის შეცნობა არ შეგვიძლია“ – კითხულობს ნეკროშიუსი და მისი სპექტაკლის შემდეგ მართლაც გაოცებს მარტივად მიგნებული სიმართლით – ჰამლეტი მამამ დაღუპა, მამის აჩრდილმა დაურღვია სულის სიმშვიდე, აიძულა შურისძიება, შეიწირა… ნეკროშიუსთან ჩვენ ვხედავთ როგორ ბატონობს სიკვდილი, როგორ თეალვს ირგვლივ ყოველივეს, სცენას გვამებით ავსებს…
„ეს არ არის სიზმარი, ეს აპოკალიფსური შეხვედრაა. გარდაცვლილი მამის ხილვამ შეიძლება შეარყიოს ადამიანის ფსიქიკა. ჰამლეტი ფიცს სდებს, რომ შურს იძიებს და სამყარო მაშინვე ცეცხლში გაეხვევა. ეს ჰამლეტის სული იწვის. იგი თავის სიყვარულს მსხვერპლად სწირავს შურისძიებას, აი, სად არის ტრაგედია. ჰამლეტი უარყოფს სიყვარულს შურისძიების გამო. მას უყვარს ოფელია, მაგრამ მონასტერში აგზავნის. ახლა მხოლოდ სიმართლის დადგენას ცდილობს, სიყვარული კი ხელს უშლის. იცით, რა არის შექსპირთან ყველაზე დიდი გამოცანა ჩემთვის? მამა თავის ერთადერთ შვილს, მემკვიდრეს დაასნეულებს, სიკვდილზე აგზავნის, რომელი მამა ისურვებდა ამას? მამა აიძულებს საკუთარ შვილს დანაშაული ჩაადენინოს, რატომ? და კიდევ, როგორ ეცხადება გარდაცვლილის სული ადამიანს. ვფიქრობ ჰამლეტი გარკვეულ მენტალურ მდგომარეობაში უნდა ყოფილიყო, აჩრდილი რომ დაენახა. … მშობლები არასოდეს ბრუნდებიან იმ სამყაროდან ასეთი სახით. ისინი ჩვენში არიან და ჩვენს თვალის ფერში, თმაში, პროფილში თუ დავინახავთ…“ (ნეკროშიუსი).
დიახ, ჩვენ ვერ ვხვდებით მამების, წინაპრების აჩრდილებს, მაგრამ ისინი ჩვენში არიან, გვიბიძგებენ შურისძიებისკენ, გვღუპავენ…
ნეკროშიუსთან ფინალში ჰამლეტი ემბრიონულ პოზაში კვდება – დოლი აქვს ჩაბღუჯული, რომელსაც ვერ აცლიან, თავზარდამცემია მამის აჩრდილის გოდება, მოთქმა, ბღავილი… მამა ნანობს რომ შვილი დაღუპა, შვილი შეიწირა…
ამგვარი ფინალით ნეკროშიუსი მწარე სიმართლეს ყინულის ლოდებად ამტვრევს სახეზე მამების თაობას, იმ მწარე სიმართლეს, რომელიც აჩრდილის სიმართლეზე ბევრად მწარე და ცივია…
მართალია თავად ნეკროშიუსი მიიჩნევს რომ „ჰამლეტი“ უფრო თეორიული პიესაა, სცენაზე ძნელად დასამორჩილებელი, რომ მისი წარმატებით დაპყრობა შეუძლებელია, მაგრამ… ჩვენ ვნახეთ მისი „დამორჩილებული“ „ჰამლეტი“…
ლაშას „ციცინო“… ვიცინოთ?
მარჯანიშვილის თეატრის სხვენში ფრანგებმა ლაშა ბუღაძის „ციცინო ანუ პოლიტიკური პიესა“ წარმოგვიდგინეს. ახალგაზრდებით დაკომპლექტებულ ახალგაზრდა დასს („სასცენო ხელოვნების კომპანია“ 2007 წელსაა დაარსებული) – ფიგურალურად რომ ვთქვათ ჯერაც რბილჩლიქება „კოზაკს“ ალბათ არც მიეცემოდათ საფესტივალო აქმელმების ქარავანში მოხვედრის საშუალება რომ არა ლაშა ბუღაძე, უფრო სწორად ის ფაქტი, რომ ქართული პიესა დადგეს.
ქართული პიესების უცხოური დადგმებით კი ნამდვილად ვერ დავიკვეხნით. ქართული დრამატურგიიდან ეს პატივი ისევ ცაგარელის „ხანუმას“ თუ ერგება ხოლმე, ისეც ისევ რუსეთის პროვინციებში.
სასცენო ხელოვნების კომპანია მუსიკალური და თეატრალური ხელოვნების განვითარებასთან ერთად საერთაშორისო ურთიერთობებზეა ორიენტირებული და გასაგებიცაა დაინტერესება ქართველი ავტორით. ფრანგების დაინტერესების კიდევ ერთი ფაქტორი კი ის გახლავთ რომ ლაშას ციცინო მათი ჟანა დარკის ქართველი „ალიკვალია“ – ღმერთისა და მეფისტოფელისთვის უცნობ, 19 წლის ქართველ სოფლელ გოგონას, ციცინოს წმინდანები ელაპარაკებიან და „ჩააგონებენ“ იბრძოლოს რუსეთ–ჩეჩნეთისა და შემდეგ მსოფლიო ომის შესაჩერებლად. ციცინოს სჯერა რომ შეაჩერებს სისხლისღვრას ჩეჩნეთში. ბუღაძის ეს ირონიული პიესა 2001 წელსაა დაწერილი. სავსეა ბუღაძისთვის დამახასიათებელი იუმორით, რაც ჩვვენს დღევანდელობას პირდაპირ ეხმიანება, მაგრამ ალალად თუ ვიტყვით, ლაშა ბუღაძის ეს მახვილგონიერი ტექსტი ღადაობა უფროა ჩვენში ფესვგადგმულ ფსევდომესიანისტურ განწყობებზე – განა ცოტა ციცინოს ვიცნობთ, თავი ამ ქვეყნის მხსნელი რომ გონია და ჩვენ სხვა არჩევანს რომ არ გვიტოვებს, გარდა იმისა რომ ვიცინოთ? ჰოდა ვიცინით მათზეც და ვიცინით ფრანგულად აჟღერებულ ბუღაძეზეც.
თუმცა, სპექტაკლის მსვლელობისას იოლად შეამჩნევდით რაზე ეცინებოდა მაყურებელს – ახალგაზრდა, არც თუ უნიჭო, მაგრამ დიდ აქტიორულ ტექნიკას მოკლებულ ახალგაზრდების თამაშზე თუ ისევ ბუღაძის ქართულ ტესტზე – სცენის გვერდით რომ გადიოდა ტიტრებად… და ისიც რაზე იცინოდნენ? სხვადასხვა წმიდანის აკვიატებული ხსენებით. დღეს ხომ რატომღაც მოდად იქცა ვიცინოთ წმიდანებზე და არა ციცინოებზე. ამიტომაც ედებოდათ გულზე მალამოდ ღმერთზე ნაწყენ „ციცინოებს“ ბუღაძისეული რეპლიკები და ნაცვლად იმისა რომ თავიანთი თავი ამოეცნოთ – თავი ციცინოდ ეცნოთ, გულიანად ხარხარებდნენ წმიდანებზე.
სხვა რა მოგახსენოთ? დასი ახალგაზრდაა, ეტყობათ რომ გარჯილან, თუმცა რაღაცით მაინც სტუდენტური სპექტაკლის შთაბეჭდილებას ტოვებენ. და კიდევ – პირობითი სცენოგრაფიული გადაწყვეტისთვისაც „მიუგნიათ“ – სამი კონსტრუქციაც აუწყვიათ რკინაკავეულისგან, რომელსაც დაუსრულებლად დაახრიგინებენ – ხან ააყირავებენ, ხან დააყირავებენ, გასწვენ და გამოსწევენ…
ირანული თოჯინები
ფირდოუსმა 35 წელიწადი მოანდომა პროზაული „შაჰნამეს“ პოემად ქცევას – სპარსული პოეზიის მწვერვალზე აყვანას. კომპოზიტორმა ლორის ჩექნოვერიანმა კი სრული 25 წელიწადი შეალია ირანული ეპოსის მოტივებზე ოპერა „როსტამი და ზოჰრაბის“ შექმნას. სწორედ ამ ოპერის მიხედვით დადგა ბეჰრუზ ყარიბფურმა თოჯინური სპექტაკლი „როსტამი და ზოჰრაბი“, რომელიც პირველად 2005 წელს შესრულდა ფირდოუსის ცენტრში. შემდეგ მოიარა ლონდონი, რომი, ტურინი, პრაღა, დუბაი და ყარიბფურის აღორძინებულმა მარიონეტების ირანულმა ოპერამ საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა.
ყარიბფურმა კარგად გაიაზრა ირანელი ხალხის კულტურული მემკვიდრეობა – მაღალმხატვრული სპარსული პოეზია, ნაციონალურ–რელიგიური ოპერა ტააზიეჰის ტრადიციები და ირანელთა სიყვარული თოჯინური სპექტაკლების მიმართ. გარდა ამისა, ირანში დღემდე იკრძალება სცენაზე ქალის გამოსვლა, მაგრამ ეს აკრძალვა ქალებს ეხებათ და არა „მარიონეტ ქალებს“…
ფესტივალის ორგანიზატორების ძალისხმევით, ამჯერად უკვე ქართულ მაყურებელს მიეცა საშუალება ენახა და მოსემინა ირანული თოჯინური სპექტაკლი.
რას გვიამბობდნენ 15 მეთოჯინის მიერ გაცოცხლებული 100 მარიონეტი?
აიხადა ფარდა, განათდა სცენის სიღრმე და გაცოცხლდა ვეება მარიონეტი… რომ არ გცოდნოდა რომ თოჯინურ სპექტაკლზე ხარ, ეგებ უცებ ვერც კი მიმხვდარიყავი რომ თოჯინა მოძრაობდა და არა ადამიანი… ადამიანი გნებავთ ოდნავ სტილიზებული პლასტიკით… სპარსული თოჯინები ხომ ისე მოძრაობდნენ ლამის ბევრ ცოცხალ არტისტს რომ შეშურდება…
ჩვენს თვალწინ გათამაშდა ირანული ეპოსის გმირის, ძლიერებისა და ღირსების სიმბოლოს – როსტამის ტრაგიკული ისტორია, მამა–შვილის შერკინების სევდიანი ამბავი. მტერი როსტამს რაშს მოსტაცებს, როსტამი დაედევნება, ღამეს ათევს სამანგანის მეფის სასახლეში, შეუყვარდება მეფის ასული თაჰმინე, ერთად გაატარებენ იმ ერთ ღამეს, დილით როსტამს რაშს მოჰგვრის მეფე, როსტამი მიდის, თაჰმინე შობს იმ ერთი ღამის ნაყოფს – ზოჰრაბს. ზოჰრაბი 14 წლის ასაკში იგებს ვინაა მამამისი. გაიგებს და გადაწყვეტს ტახტიდან ჩამოაგდოს ირანის მეფე ქაიქაოსი და გაამეფოს თავის მშობლები. ირანის დაუძინებელი მტერი, თეირანის მეფე აფრასიაბი გადაწყვეტს ზოჰრაბის ხელით მოიშოროს როსტამი – ყველაფერი ქნას საიმისოდ რომ მამა–შვილმა ბრძოლის ველზე ერთმანეთი ვერ იცნონ. ვერც იცნობენ – ისინი აფრასიაბის ინტრიგის ქსელში იხლართებიან – ერთმანეთს ერკინებიან, როსტამი კლავს ზოჰრაბს, ისე რომ არც იცის თავის ძეს რომ კლავს…
მამა გოდებს შვილის ცხედართან…
მამის აჩრდილი გოდებდა ნეკროშუსის „ჰამლეტში“, მამა გოდებს „როსტამსა და ზოჰრაბში“…
საფესტივალო დღეებში მაყურებელმა ასევე იხილა ცეკვის კომპანია „კიბუცის“ (ისრაელი) წარმოდგენა „ბნელ ბაღში“. „კიბუცის“ წარმოდგენამ მაყურებლის ნაწილი აღაფრთოვანა, ნაწილი იმედგაცრუებული დატოვა. მაყურებლისთვის ასევე საინტერესო აღმოჩნდა თემურ ჩხეიძის მიერ ტოვსტონოგოვის სახელობის დიდ დრამატულ თეატრში დადგმული „კოპენჰაგენი“ (მთავარ როლში ოლეგ ბასილაშვილი). მაყურებლისთვის მართლაც საინტერესო იყო მარჯანიშვილის თეატრში წამოდგენილი ბრიტანული სპექტაკლი „სასტუმრო მათუსალა“.
სპექტაკლი ამნეზიით დაავადებული ღამის პორტიე ჰარის განცდებს გადმოგვცემს. მის სულში მიმდინარე ქაოსს. სპექტაკლი საინტერესო იყო ფორმის მხრივ – მაყურებელი სცენაზე მიმდინარე ამბავს ექვსმეტრიან, საფოსტო ყუთის ფორმის ფანჯრიდან ადევნებდა, სცენის უკანა კედელზე ფილმის პროექცია გადიოდა. თხრობისა და ქმედების ეს თანამედროვე თეატრალური ინტერპრეტაცია ზოგისათვის სასიამოვნო სანახაობა აღმოჩნდა.
დასრულდა ფესტივალი. იმედი ვიქონიოთ რომ მომავალ ფესტივალამდე ქართული თეატრი რამსე ხეირიანს შემოგვთავაზებს და ოფელიასვით არ გვათქმევინებს – „ვაი ჩემს ყოფას, რას ვხედავდი და აწ რას ვხედავ“…
(დაიბეჭდა “პრაიმტაიმში”)
http://rezoshatakishvili.wordpress.com/2010/10/19/მამათა-გოდება/