კომიქსი ტომასისგან რაინერს

უკვე დასრულებული თეატრალური ფესტივალის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული მოვლენა ტომას ოსტერმაიერის დადგმის “მარია ბრაუნის ქორწინების” წარმოდგენა გახლდათ. გამორჩეულიც იმიტომ რომ თბილისელი თეატრალები კარგად იცნობენ ინფორმაციას იმის შესახებ, რომ აღნიშნული რეჟისორი ევროპაში ერთ-ერთ ყველაზე სახელმგანთქმული რეჟისორი და ბერლინის ცნობილი შაუბიუნეს თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელია.

ტომას ოსტერმაიერის დადგმა თბილისელებმა შარშანაც ვიხილეთ. ეს იყო იბსენის „ხალხის მტერი“. მშრალ, რაციონალურ დიალოგზე აგებული წარმოდგენა საბოლოოდ მაინც იქცა მაყურებლის ოვაციების და ჭკუიდან შეშლის (საუკეთესო გაგებით) მიზეზად. პიესის მთავარი პრრსონაჟი ერთი ქალაქის ეკოლოგიური მდგომაორების გაუმჯობესების მიზნით იბრძვის და ამ ბრძოლისთვის მოუწევს გადაიხადოს ფასად საკუთარი სოციალური მდგომაორება, სტატუსი, ავტორიტეტი და იქცეს ხალხის მტრად. იმ ხალხის, რომელსაც იცავს. შარშან ეს ფაბულა გახდა იმაზე მეტად მგრძნობიარე რამ მაყურებლისთვის, ვიდრე თავად ბატონი თომასი წარმოიდგენდა. დარბაზში ისხდნენ ადამიანები, რომლეიც საყდრისის გადარჩენისთვის იბრძოდნენ და დადგმაში გათვალისწინებული – მაყურებელთან დიალოგის სცენა, განსაკუთრების მწვავე და ემოციური გამოდგა.

თუკი შარშანდელი წარმოდგენა ლამის ხელით შეეხო საზოგადოების საზოგადოების შიშველ სხეულს და ეს შეხება იყო უკიდურესად მგრძნობიარე აქტი, ტომას ოსტერმაიერის დასის წლევანდელი წარმოდგენა ამ საზოგადოებასთან დიალოგს ძალიან ბევრნაირი კულტურულ-ასოციაციური შრის მიღმა პოზიციიდან ესაუბრებოდა. ეს შრეები კი არც ისე ნაცნობი და იოლად დაძლევადი გამოდგა (რაც სავსებით მოსალოდნელი გახლდათ) თბილისელი თეატრალებისთვის. ამის მიუხედავად, ოსტერმაიერის დაახლოებით 10 წლისწინდელმა დადგმამ „მარია ბრაუნის ქორწინება“ მაყურებელი მაინც მოხიბლა. ალბათ არა იმდენად მრავალპლანიანი კონტექსტებით და ამოცანებით, რამდენადაც საინტერესო და სახალისო ფორმით, სამსახიობო შესრულებით, სცენოგრფიით. ერთი სიტყვით იმით, რაც შეიძლება ადამიანმა შენიშნოს და შეაფასოს, ყოველგვარი კონცეპტუალური წიაღსვლების გარეშეც. ახლა კი შევეცადოთ დავინახოთ რას წარმოადგენს „მარია ბრაუნის ქორწინება“ ოსტერმაიერისთვის, გერმანიისთვის. საზოგადოებისთვის, რომელიც ჩემი აზრით, ამ პროექტის მთავარი ადრესატია.

1975 წელს გერმანელმა რეჟისორმა, რაინერ ვერნერ ფასბინდერმა, საკუთარივე სცენარის მიხედვით გადაიღო ფილმი „მარია ბრაუნის ქორწინება“. ეს ფილმი გახდა გადამწყვეტი რეჟისორისთვის. მხოლოდ ამის შემდეგ მოიპოვა აღიარება, რომელსაც კინოსმოყვარეულების აზრით, ისედაც , ბევრად ადრე იმსახურებდა. სხვათა შორის, აღნიშნული ფილმი იყო იმ მცირერიცხოვან დასავლურ ფილმთა შორის, რომლებიც საბჭოთა რკინის ფარდას დაძლევდა ხოლმე. რატომ? ამას ალბათ უჩემოდაც გზადაგზა მიხვდებით.

პირადად ჩემთვის მარია ბრაუნის ქორწინება ფასბინდერის ფილმებს შორის ერთ-ერთი ნაკლებად საინტერესო ფილმია, რაკი ყველაფერი რაღაცის მეტაფორა ან სიმბოლოა. და კიდევ უფრო იმიტომ რომ ეს ძალიან იოლად ამოსაცნობი მეტაფორები და სიმბოლოებია. ერთგვარი პოლიტიკური პლაკატია. პლაკატი ხელოვნებაში კი არის მარტივი სქემა, რომელიც მხოლოდ იმას ნიშნავს რაც უვე ზედაპირზეა ამოსული. უკვე მიღებული გადაწყვეტილება. უკვე შედეგი. მოწოდება. ზედაპირი კი ასეთია. მეორე მსოფლიო ომის დროს მარია ქორწინდება. დღენახევრის შემდეგ გერმანელი ქმარი ომშ მიდის. და დიდი ხნით იკარგება. მარიას კი უწევს რთული ცხოვრების გავდა და თავის გადასარჩენად ხან შავკანიანი ამერიკელის საყვარელი ხდება, ხანაც ფრანგი მდიდარი მეწარმის. მარიას ცხოვრება იმის მიხედვით იცვლება, თუ როგორ იცვლება ომის შემდგომი გერმანიის ბედი. ერთი შეხედვით დუბლირებული თხრობაა. ერთი ქალის ბიოგრაფია და კიდევ ქვეყნის ბიოგრაფია, ქვეყნის რომელსაც ზუსტად ისე ინაწილებენ მოკავშირეები, როგორც ინაწილებენ ამ ქალს მამაკაცები. მარიას სივრცეში ქვეყნის ამბები იჭრება ყველა ღიობიდან. რადიოდან, ტელევიზიიდან. და მარიაც მიყვება ამ ხმებს. და ნაბიჯ-ნაბიჯ იმეორეს, იმეორებს, ვიდრე მაყურებელი არ ადგენს რომ ეს ქალია სახე და მეტაფორა თავისი ქვეყნის. ქალი, რომელიც იქცა რესურსად სხვებისთვის. და მაშინაც კი, როცა ფეხზე დგება და თითქოს ყველაფერი აქვს, თითქოს იმარჯვებს (ზუსტად ისე, როგორც გერმანიის საფეხბურთო ნაკრები მსოფლიო ჩემპინატზე 1954 წელს), მაინც აღმოაჩენს რომ ესეც მოკავშირეების გადაწყვეტილების ნაწილია. ან შემთხვევითი გამართლება.

რატომ დადგა ოსტერმაიერმა ფასბინდერის ფილმის თეატრალური რიმეიკი ? რამე დარჩა ფასბინდერთა ამოუხსნელი და ამოუწურავი აღნიშნულ საკითხებთა მიმართებაში. არა. ნამდვილად არა. ალბათ ამ შეკითხვაზე პასუხს ისე ვერ გავცემთ, თუ არ გავითვალისწინებთ რა ამოცანა ჰქონდა დასახული ფასბინდერს ამ ფილმით და რა შინაარსი და მნიშვნელობა შესძინა გერმანულმა საზოგადოებამ ამ ფილმს. ომის შემდგომი გერმანული საზოგადოება ალბათ მძაფრად ორი ემოციისა თუ მდგომარეობის მატარებელი იყო და დღემდე არის. განკურნებული მოძალადის , რომელიც დანაშაულს გრძნობს და ომის შემდგომი მსხვერპლის ტკივილის, რომელზეც ნახევარმა მსოფლიომ იქით იძალადა. მარია ეს მეორეა. ინფანტილური ქალი, რომელსაც არჩევანი არ აქვს. ყველას უნდა ჩაეხუტოს და ამასობაშ ხდება ქალი, რომელიც კარგავს ელემენტარულ უნარსაც კი – გაარჩიოს სიყვარული საჭიროებისგან. ფასბინდერი გერმანიის იმ სახეს აჩვენებს, რაც ნაკლებად დაამახსოვრდა და ნაკლებად გამოვლინდა მსოფლიოსთვის. მსხვერპლის. ანგარიშწორების ობიექტის. ცხადია, რომ გერმანული საზოგადოებისთვის ეს ფილმი ამ მიზეზის გამო განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. როცა მსოფლიოსთვის გერმანული ნაციზმი მთავარი თემა და პრობლემა იყო, ამასობაში, ამ დისკურსის მიღმა მსხვერპლად ქცეული გერმანული საზოგადოება ჩრდილში მოექცა, მაგრამ ამ ჩრდილს დევნის ფასბინდერის ფილმი,რომელიც უეცარ აფეთქებას გავს. ისეთ უეცარს და მოულოდნელს, როგორც მარიას თვითმკვლელობა გაზის აფეთქებით. ერთგვარი გაქცევა ისტორიიდან და ბიოგრაფიიდან რომელსაც თავად ვერ აკონტროლებს. „მარია ბრაუნის ქორწინება“ ძალიან გერმანული კულტურის ნაწილია. არის ის, რაც ჩვენთვის შეიძლება იყოს სხვა ქვეყნის ისტორია. კონკრეტული ქვეყნის. მათთვის კი შინაგანი ორგანოა. ტკივილია რომელიც გერმანიას თავს დაატყდა. სევდაა და დანარჩენი სამყაროსთვის საყვედურია იმის გამო, რაც გერმანულ საზოგადოებას თავს დაატეხეს. დაივიწყეს მეორე მხარე. მოუნელებელი ტკივილია, ზუსტად ისეთივე, როგორი მუშუშებელიც არის დანაშაულის გრძნობა მანამდე ჩადენილის გამო.

ტომას ოსტერმაიერის მიერ ფასბინდერის და ახლა უკვე გერმანული კულტურისთვის ყველაზე მგრძნობიარე და იქნებ ღირსების ასამაღლებელი საკულტო ფილმის სცენაზე გადათამაშებას რა თქმა უნდა აქვს ამბიცია კომენტარი დაურთოს ან პირიქით აბსოლუტურად სხვა კონტექსტი შემატოს იმ ფასუელობას, რასაც ეს ფილმი გერმანელებისთვის უკვე წარმოადგენს. ოსტერმაიერის ამოცანაა არა გახმაურებული ფილმის გადამეორება, რაკი ის გახმაურებულია, ოსტერმაიერს არ არ სჭირდება, დღეს ერთ-ერთი ყველაზე რეზონანსული და გახმაურებული რეჟისორია. მას მეტად პროვოკაციული, ამბიციური და თუნდაც პოლიტიკური სათქმელი აქვს , როცა სცენაზე აშკარად ფასბინდერის ფილმის თეარალურ კომიქსს ქმნის.

დიახ, კომიქსი, როგორც კომიკურობით, შარჟით დისტანცირება სერიოზულისგან – ასეთ ფრომას რჩევს კომენტატორი ოსტერმაიერი და ამ კომიქსის განცდას ის თავისი თეატრალური ენით აღწევს. სწორედ ამ ენაშია მისი კონცეფციის გასაღებიც. მის მიერ საზოგადოების გამოწვევა. გერმანული თვითდატირების დაცინვაც.

ტომასი რაინერს მიჰყვება ფეხდაფეხ. ყველა ეპიზოდი, სცენა და რეპლიკა გამეორებულია. მაგრამ არა იდენტური. სულ სხვა არის მანერა, ინტონაცია და ქმედებაში კი ენერგია, მოძრაობის რიტმი. შესაბამისად, თან იგვეა და თან სულ სხვა რამე. მსახიობები სცენაზე, რომელიც კინოთეატრის დარბაზის განმასახიერებელ ყუთს გავს მაშინ ისე მოძრაობენ, როგორც თოკებით მართული თოჯინები. მოძრაობები პირობითია. ისინი აშკარად „ანსახირებენ“ სხვების პერსონაჟებს.პირობითი განსახიერება – უფრო ზუსტად ვერ ვიტყვთ და ეს გულისხმობს მიზანსცენებს, რომელთაც აქვთ არა დამაჯერებლობის შექმნის მიზანი, არამედ აღწერის მიზანი. აღწერენ ზედაპირულად, ანუ ემცოიებისგან დაცლილები, ნეიტრალურები. აღწერენ ყველა დეტალს, როგორც აუცილებელ დეტალს არც მეტი, არც ნაკლები. ერთადერთი რაც ამ ფორმას ემატება, ეს კომიკურობაა. უტრირებული კომიკურობა გამოწვეული უტრირებული უემოციობით, პირობითობით. პირობითია არა მხოლოდ თხრობისთვის აუცილებელი სცენიური მიზანსცენა, არამედ პირობითია ყველაფერი. პერსონაჟებიც კი. მარიას გარდა ყველას – ქალსა თუ კაცს მამაკაცები ასხეულებენ. ერთიდ და იგივე მსახიობი კაცები სხვადასხვა პერსონაჟებს. ისინი იცვლებიან, ისინი იცვლიან სქესს. თუმცა სქესი არ არსებობს ამ დადგმაში. ერთადერთი ვისაც ამის ნიშნები აქვს ეს მარიაა. მხოლოდ მარიას სჭირდება ეს სქესი. მარია გარდარჩება თავისი სქესით, ეს მისი ერთადერთი ქონებაა, რომელსაც სხვადასხვანაირ რესურსად აქცევს. სხვები ყველანი იყენებენ მარიას, ამიტომაც მათი მამაკაცურობა გასაგებია, მაშინაც კი, როცა საქმე დედას ეხება. დედაც მამაკაცია , სასაცილოდ ჩამოფხატული პარიკით ან კომიკური ჟესტებით.

კომიკურობა არის ზედნადები, რომელსაც მარიონეტები ფასბინდერის დაუკითხავად შეისისხლხორცებენ. დიახ, ყველაფერი რაც ფილმში იყო სასაცილო, თუ იყო სევდიანი, რაც იყო ტრაგიკული თუ არა ტრაგიკული. აქ სასაცილოა. მიდგომა რომ მარია არის სახე გერმანიისა – ესეც სასაცილოა. პათეტიურობის გაკომიკურება. პოლიტიკური პლაკატის კომიქსად ქცება. ვფიქრობ ეს არის ოსტერმაიერის მიზანი. ის რაც გერმანული საზოგადეობისთვის საკულტო და ფასეულია და რის მიღმაც ვითარდება გერმანული საზოგადოების თვითდატირების, გოდების აქტი, სწორედ მას გაუცინა ოსტერმაიერმა. მასზე თქვა რომ ეს საკმარისია, რომ უკვე სასაცილოა.

ერთი სიტყვით, გავბედავ და ვიტყვი, რომ „მარია ბრაუნის ქორწინება“ არასდროს ყოფილა, არ არის და არც იქნება ქალის სასიყვარულო ურთერთობის უბედურების ამბავი. არც ოსტერმაიერის ენა, რომელსაც აქ, ამ დადგმაში იყენებეს არ არის ენა, რომელიც ამ რეჟისორს ახასიათებს. ეს ენაა რომელიც მოიგონა ამ ჩანაფიქრისთვის, როგორც ერთი კონკრეტული პროექტისთვის. ის რაც მას მართლა ახასიათებს, ეს არის საზოგადოებისთვის უკვე მიღებული, ჩამოყალიბებული არქეტიპების, მოცემულობებისა და პრინციპების შემობრუნება, დატრიალება, ამსუბუქება, აბურთავებაც კი. მაგრამ ყოველ ჯერზე, როცა ამას აკეთებს, მისი სარეჟისორო ფორმა განსხვავდება ძველისგან, ენასა და ფორმაზე მას ვერ იცნობთ. შესაბამისად მარიონეტული გათამაშება ამბისა ალბათ არ უნდა აღვიქვათ თანამედროვე თეატრალურ უპირობო ტენდენციად.

ტომას ოსტერმაიერის დადგმა თბილისელებმა შარშანაც ვიხილეთ. ეს იყო იბსენის „ხალხის მტერი“. მშრალ, რაციონალურ დიალოგზე აგებული წარმოდგენა საბოლოოდ მაინც იქცა მაურებლის ოვაციების და ჭკუიდან შეშლის (საუკეთესო გაგებით) მიზეზად. პიესის მთავარი პრსონაჟი ერთი ქალაქის ეკოლოგიური მდგომაორების გაუმჯობესების მიზნით იბრძის და ამ ბრძოლისთვის მოუწევს გადაიხადოს საკუთარი სოციალური მდგომაორება, სტატუსი, ავტორიტეტის და იქცეს ხალხის მტრად. იმ ხალხის, რომელსაც იცავს. შარშან ეს ფაბულა გახდა იმაზე მეტად მგრძნპბოარე რამ მაყურებლისთვის, ვიდრე თავად ბატონი თომასი წარმოიდგენდა. დარბაზში ისხდნენ ადამიანები, რომლეიც საყდრისის გადარჩენისთვის იბრძოდნენ და დადგმაში გათვალისწინებული – მატურებელთან დიალოგის სცენა, განსაუთრების მწვავე და ემოციური გამოდგა.

თუკი შარშანდელი წარმოდგენა პირდაპირ ლამის ხელებით შეეხო საზოგადოების მტავარი პრობლემებს, ლამის ამ საზოგადოების შიშველ სხეულს და ეს შეხება იყო უკიდურესად მგრძნობიარე აქტი, ტომას ოსტერმაიერის დასის წლევანდელი წარმოდგენა ამ საზოგადოებასთან დიალოგს ძალიან ბევრნაირი კულტურულ-ასოციაციური შრის მიღა პოზიციიდან ესაუბრებოდა. ეს შრეები კი არც ისე ნაცნობი და იოლად დაძლევადი გამოდგა (რაც სავსებით მოსალოდნელი გახლდათ) თბილისელი თეატრალებისთვის. ამის მიუხედავად, ოსტერმაიერის დაახლოები 10 წლისწინდელმა დადგმამ „მარია ბრაუნის ქორწინება“ მაყურებელი მაინც მოხიბლა. არა იმდენად მრავალპლანიანი კონტექსტებით და ამოცანებით, რამდენადაც საინტერესო და სახალის ფორმით, სამსახიონო შესრულებით სცენოგრფიით. ერთი სიტყვით იმით, რაც შეიძლება ადამიანმა შენიშნოს და შეაფასოს, ყოველგვარი კონცეპტუალური წიაღსვლების გარეშეც. ახლა კი შევეცადოთ დავინახოთ რას წარმოადგენს „მარია ბრაუნის ქორწინება“ ოსტერმაიერისთვის, გერმანიისთვის. საზოგადოებისთვის, რომელიც ჩემი აზრით, ამ პროექტის მთავარი ადრესატია.

პირადად ჩემთვის მარია ბრაუნის ქორწინება ფასბინდერის ფილმებს შორის ერთ-ერთი ნაკლებად საინტერესო ფილმია, რაკი ყველაფერი რაღაცის მეტაფორა ან სიმბოლოა. და კიდევ უფრო იმიტომ რომ ეს ძალიან იოლად ამოსაცნობი მეტაფორები და სიმბოლოებია. ერთგვარი პლაკატია. პლაკატი ხელოვნებაში კი არის მარტივი სქემა, რომელიც მხოლოდ იმას ნიშნავს რაც ზედაპირზეა ნათქვამი. უკვე მიღებული გადაწყვეტილება. უკვე შედეგი. მოწოდება. ზედაპირი კი ასეთია. მეორე მსოფლიო ომის დროს მარია ქორწინდება. დღენახევრის შემდეგ გერმანელი ქმარი ომშ მიდის. და დიდი ხნით იკარგება. მარიას კი უწევს რთული ცხოვრების გავდა და თავის გადასარჩენად ხან შავკანიანი ამერიკელის საყვარელი ხდება, ხანაც ფრანგი მდიდარი მეწარმის. მარიას ცხოვრება იმის მიხედვით იცვლება, თუ როგორ იცვლება ომის შემდგომი გერმანიის ბედი. ერთი შეხედვით დუბლირებული თხრობაა. ერთი ქალის ბიოგრაფია და კიდევ ქვეყნის ბიოგრაფია, ქვეყნის რომელსაც ზუსტად ისე ინაწილებენ მოკავშირეები, როგორც ინაწილებენ ამ ქალს მამაკაცები. მარიას სივრცეში ქვეყნის ამბები იჭრება ყველა ღიობიდან. რადიოდან, ტელევიზიიდან. და მარიაც მიყვება ამ ხმებს. და ნაბიჯ-ნაბიჯ იმეორეს, იმეორებს, ვიდრე მაყურებელი არ ადგენს რომ ეს ქალია სახე და მეტაფორა თავისი ქვეყნის. ქალი, რომელიც იქცა რესურსად სხვებისთვის. და მაშინაც კი, როცა ფეხზე დგება და თითქოს ყველაფერი აქვს, თითქოს იმარჯვებს (ზუსტად ისე, როგორც გერმანიის საფეხბურთო ნაკრები მსოფლიო ჩემპინატზე 1954 წელს), მაინც აღმოაჩენს რომ ესეც მოკავშირეების გადაწყვეტილების ნაწილია. ან შემთხვევითი გამართლება.